पछिल्लो समय बालबालिकामा मानसिक समस्या बढ्दो क्रममा छ । स–साना कुरामा बालबालिका रिसाउने, चिढिने र गलत कदम उठाउने जस्ता क्रियाकलाप गरिरहेको पाइन्छ । बालबालिकामा यो समस्या अहिले मात्र देखिएको होइन । तर, अहिले प्रविधिको प्रयोग, अभिभावकको व्यस्तता, पढाइको बोझलगायत विभिन्न कारणले बालबालिकामा मानसिक समस्या बढ्दै गएको विज्ञको भनाइ छ । कस्ता बालबालिकामा मानसिक समस्या हुन्छ ? यसको रोकथाम तथा उपचार के हुनसक्छ ? समस्या हुनै नदिन अभिभावक, विद्यालय र शिक्षकले के गर्नुपर्छ ? समस्या भइहाले कसरी उपचार हुन्छ ? यी र यस्तै विषयमा केन्द्रित मनोविमर्शदाता शोभा ठकु्रीको अनुभव सहित लेखको यो अंशः

बिगत लामो समयदेखि मनोविमर्शको क्षेत्रमा काम गर्नेक्रममा धेरैजना बच्चाहरुसँग पनि मनोविमर्श गर्ने मौका मिल्यो । यो क्रममा बालमनोबिमर्शको बारेमा अझैपनि हाम्रो समाजमा भरपुर जानकारी भएजस्तो मलाई लागेन । त्यतिमात्र होइन जानकारी भएपनि पूर्ण ज्ञान नभएको होकि ?

यो बिषयमा मानिसहरुलाई अथवा वालवालिकाका अभिभावकहरुलाई बुझाउन धेरैनै गाह्रो हुन्छ । हामिले बालबालिकाहरुमा समस्या धेरै देखिरहेका हुन्छौँ । यस्को समाधान पनि गर्न सकिन्छ । तर, कतिपय अबस्थामा अभिभावकहरुलाई यो बारेमा पूर्ण जानकारी वा ज्ञान नभएका कारणले गर्दा एउटा बच्चाले जिबनभरिनै आफैसँग संघर्ष गरिरहेको हुन्छ ।

मनोविमर्श वा मानसिक स्वास्थ्य परामर्श बालबालिकामा मानसिक समस्याहरू समाधान गर्ने प्रभावकारी उपाय हो । यो प्रक्रियाले बालबालिकाको भावनात्मक र मानसिक स्थिति सुधार गर्नका लागि विचार, भावना र व्यवहारलाई बुझ्न र परिमार्जन गर्न मद्दत पुर्याउँछ । 

बालबालिकाका लागि मानसिक समस्याको समाधानमा मनोबिमर्शको प्रयोग विभिन्न तरिकामा गर्न सकिन्छ । यस्ता केहि पदत्तिहरु छन् । जसका माध्यमबाट बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा सुधार ल्याउन सकिन्छ । बिगत लामो समयदेखि हामीले एचडीसीएस नमुना सामुदायक अस्पतालमा पनि यो सेवा दिदै आइरहेका छौँ ।

१.संज्ञानात्मक–बिहेभियोर थेरापी (CBT)
संज्ञानात्मक–बिहेभियोर थेरापी (Cogntive-Behavioral Therapy-CBT) बालबालिका र किशोरहरूको लागि एक प्रभावकारी मनोबिमर्श पद्धति हो । यस पद्धतिमा विचार (Cognition) र व्यवहार (Behavior) का बीचको सम्बन्धलाई बुझ्न र सुधार गर्न ध्यान केन्द्रित गरिन्छ ।

कसरी काम गर्छ :

• विचार र व्यवहारको सुधार: बालबालिकालाई नकारात्मक वा अवास्तविक विचारहरूको बारेमा शिक्षा दिइन्छ र तिनीहरूलाई सुधार्न मद्दत गर्छ । उदाहरणको लागि, बालबालिका चिन्तामा रहेका बेला ‘म कहिल्यै सफल हुँदैन’ भन्ने विचारलाई ‘म केही प्रयास गरेर सुधार गर्न सक्छु’ मा परिवर्तन गर्न सकिन्छ ।
• आवश्यक व्यवहार परिवर्तन: बच्चाले आफूलाई चिन्तित वा डर महशुस गर्ने परिस्थितिहरूमा नयाँ र अधिक सृजनात्मक तरिका अपनाउन सिक्छ ।
• भावनात्मक नियमन: बालबालिकालाई आफ्ना भावना र मानसिक अवस्थाहरूको बारेमा बुझ्न र तिनीहरूलाई स्वस्थ तरिकामा व्यक्त गर्न सिकाउँछ ।

उपयोगिता :

• चिन्ता, डर, डिप्रेशन, आक्रमकता, र सामाजिक समस्याहरूमा CBT निकै प्रभावकारी हुन्छ ।

२.खेल थेरापी (Play Therapy)
खेल थेरापी विशेष गरी साना बालबालिकाका लागि प्रयोग गरिन्छ् जसलाई शब्दको माध्यमबाट भावनाहरू व्यक्त गर्न कठिनाइ हुन्छ । खेलमार्फत बालबालिकाले आफ्ना भावना र समस्याहरू व्यक्त गर्न सक्दछन्, जसले चिकित्सकलाई समस्याका बारेमा बुझ्न र समाधानका उपायहरू पत्ता लगाउन मद्दत पुर्याउँछ ।

कसरी काम गर्छ :

• खेल र सृजनात्मक गतिविधिहरू: खेल थेरापीमा बच्चाले खेल खेल्ने, चित्र बनाउन, वा अन्य सिर्जनात्मक गतिविधिहरू गर्ने क्रममा आफ्ना आन्तरिक भावना र विचार व्यक्त गर्छ ।
• सुरक्षित वातावरण सिर्जना: थेरापिस्ट बालबालिकासँग विश्वास र सम्बन्ध निर्माण गर्छ, जसले बच्चालाई खोल्न र आफ्ना डर वा चिन्ताबारे कुरा गर्न मद्दत गर्छ ।
• समस्याको समाधान: बच्चाले सामना गरिरहेका समस्याहरूलाई खेलमार्फत प्रस्तुत गरेर तिनीहरूको समाधान गर्न मार्गदर्शन गरिन्छ ।

उपयोगिता :

• मनोवैज्ञानिक आघात, पारिवारिक समस्या, डिप्रेशन, डर, र अन्य मानसिक समस्यामा खेल थेरापी उपयोगी हुन्छ ।

३.परिवार सल्लाह (Family Therapy)
कुनै–कुनै मानसिक स्वास्थ्य समस्या परिवारको परिवेशसँग गहिरो सम्बन्ध राख्दछन् । परिवार सल्लाह, जसमा सम्पूर्ण परिवारलाई समावेश गरिन्छ, बालबालिका र किशोरको मानसिक स्वास्थ्य समस्याको समाधानमा मद्दत गर्न सक्छ ।
कसरी काम गर्छ :

• परिवारको समझदारी बढाउँछ: परिवारका सदस्यलाई बच्चाको मानसिक समस्या र त्यसको समाधानको बारेमा बुझाउँछ ।
• परिवारका सदस्यहरूको व्यवहारमा सुधार: परिवारका सदस्यहरूलाई बालबालिकासँग व्यवहार गर्ने उपयुक्त तरीका र भावनात्मक समर्थन दिन सिकाउँछ ।
• समस्या समाधानको लागि सामूहिक प्रयास: परिवारका सबै सदस्यलाई समस्या समाधानमा संलग्न गरिन्छ, जसले बच्चालाई स्वस्थ र सहयोगी वातावरणमा राख्न मद्दत गर्छ ।

उपयोगिता :

• पारिवारिक तनाव, पेरेंटिङ समस्याहरू, बालबालिकाको आक्रामकता, र सामाजिक डरको लागि परिवार सल्लाह प्रभावकारी हुन सक्छ ।

४. सकारात्मक अभिवृद्धि र व्यवहार व्यवस्थापन (Positive Reinfoecement & Behavior Management)
बालबालिका र किशोरहरूको नकारात्मक व्यवहारलाई सुधार्न र सकारात्मक व्यवहारलाई प्रोत्साहित गर्न यस पद्धतिको प्रयोग गरिन्छ । यहाँ, बालबालिकालाई सही काम र व्यवहारको लागि पुरस्कार दिइन्छ ।

कसरी काम गर्छ :

• सकारात्मक प्रतिक्रिया: बच्चाको राम्रो व्यवहारको लागि तुरुन्तै प्रोत्साहन दिन्छ, जसले उनीलाई आफूलाई सुधार्न प्रेरित गर्छ ।
• समस्या व्यवहारको सुधार: बच्चाले गलत व्यवहार गर्दा, त्यसको प्रभावलाई स्पष्ट रूपमा देखाउने तरिका अपनाउँछ र समाधानका उपायहरू दिन्छ ।

उपयोगिता :

• आक्रामकता, ध्यान नदिने, र हाइपरएक्टिभिटीको समस्यामा यो पद्धति धेरै उपयोगी हुन सक्छ ।

५.मनोविश्लेषणात्मक थेरापी (Psychodynamic Therapy)
मनोविश्लेषणात्मक थेरापी बालबालिकाको अचेतन मनको अध्ययन गर्ने प्रक्रिया हो । यसमा बच्चाको अतीतका अनुभवहरू र पारिवारिक अवस्थाहरूको प्रभावलाई बुझ्न र उपचार गर्न प्रयास गरिन्छ ।

कसरी काम गर्छ :

• भावनात्मक जडानहरू पहिचान गर्नु: थेरापी बच्चाको अचेतन विचार र भावना पहिचान गर्न मद्दत गर्छ ।
• समस्या समाधान: थेरापिस्ट बालबालिकासँग कुरा गरेर उनकै मनोवैज्ञानिक अवस्थाहरूको विश्लेषण गर्दछ र बच्चाले समस्या समाधान गर्न मार्गदर्शन गर्छ ।

उपयोगिताः

• मनोवैज्ञानिक आघात, पारिवारिक तनाव, र गहिरो भावनात्मक समस्यामा उपयोगी ।

६.मनोरञ्जन र विश्राम उपायहरू (Relaxation Techniques)
बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा विश्राम र मानसिक शान्तिका उपायहरू जस्तै ध्यान, प्रगतिशील मांसपेशी विश्राम, र गहिरो श्वासप्रश्वास अभ्यास गर्न पनि मद्दत पुर्याउन सक्छ ।

कसरी काम गर्छ :

• ध्यान र ध्यान अभ्यास: बच्चालाई शान्त रहन र आफ्नो भावनामा नियन्त्रण राख्न सिकाउँछ ।
• श्वासप्रश्वास अभ्यास: गहिरो श्वासप्रश्वास विधिहरूले चिन्ता र तनाव घटाउन मद्दत गर्छ ।

उपयोगिता :

• चिन्ता, तनाव, र डिप्रेशनको समाधानमा उपयोगी ।

निष्कर्ष :
मानोबिमर्शले बालबालिकालाई मानसिक स्वास्थ्य समस्याको समाधानमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । सही मनोबिमर्श पद्धति र विशेषज्ञको सहयोगले बालबालिकालाई भावनात्मक र मानसिक स्वास्थ्यको सुधारमा मद्दत पुर्याउन सक्छ । यसका लागि एक विशेषज्ञ मनोचिकित्सक वा काउन्सलरको मद्दत लिनु अत्यन्त महत्वपूर्ण छ ।

- लेखक ठकुरी एचडीसीएस नमुना कम्युनिटी हस्पिटलमा कार्यरत छिन् ।