आत्महत्या एक गम्भीर सामाजिक समस्याको रूपमा हाम्रो समाजमा बढ्दो चिन्ताको विषय बनेको छ । आत्महत्या रोकथामको उपाय खोज्नु र यस सम्बन्धमा जनचेतना बढाउनु अत्यन्तै आवश्यक छ । आत्महत्याले विश्वभर लाखौं मानिसको जीवन लिइरहेको छ । नेपालमा पनि यो समस्या कम छैन । यसको समाधानमा सबैको जिम्मेवारी जरुरी छ ।
प्रत्येक वर्ष सेप्टेम्बर १० मा विश्व आत्महत्या रोकथाम दिवस मनाइन्छ । यो दिवस आत्महत्या सम्बन्धी जनचेतना फैलाउन, पीडितलाई सहानुभूति प्रकट गर्न र आत्महत्या रोकथामका उपायमा प्रेरित गर्नका लागि समर्पित छ ।
यो वर्ष २०२४ सेप्टेम्बर १० मा ‘आत्महत्या रोकथामबारे संवाद सुरु गरौं : दृष्टिकोण बदलौं’ भन्ने नारा सहित विश्व आत्महत्या रोकथाम दिवस मनाइँदैछ ।
आत्महत्या के हो ?
आत्महत्या भनेको एक व्यक्तिले आफूलाई जानीबुझी मर्नका लागि गरिने क्रियाकलाप हो । यो एउटा गम्भीर मानसिक समस्या हो, जसले व्यक्तिको जीवनलाई संकटमा पार्छ । आत्महत्या गर्न प्रेरित हुने व्यक्ति धेरै पटक मानसिक तनाव, डिप्रेसन, सामाजिक एक्लोपन वा अन्य गम्भीर समस्याबाट गुज्रिरहेको हुन्छ ।
सन् २०२० मा गरिएको राष्ट्रिय मानसिक स्वास्थ्य सर्वेक्षण अनुसार नेपालमा आत्महत्याको प्रवृत्ति (वर्तमान आत्महत्याका विचार, जीवनभरका आत्महत्याका प्रयास र भविष्यमा आत्महत्याका विचारको सम्भावना) ७.२ प्रतिशत पाइएको थियो, जुन भारतको ५.१ प्रतिशत भन्दा उच्च छ ।
आत्महत्याका कारणहरु
मानसिक स्वास्थ्य समस्या : डिप्रेसन, एनजाइटी डिसअर्डर र बाइपोलार डिसअर्डर जस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्याले आत्महत्या गर्ने सम्भावनालाई बढाउँछन् । यी समस्याहरूले व्यक्तिलाई निराश र अशक्त महसुस गराउँछन् ।
आर्थिक र सामाजिक दबाब : आर्थिक संकट, बेरोजगारी र सामाजिक दबाबहरूले पनि आत्महत्या गर्ने सम्भावना बढाउँछन् । वित्तीय समस्याले व्यक्तिलाई निराश बनाउँछ र उनीहरूको आत्मसम्मानमा कमी ल्याउँछ ।
परिवारिक समस्या : परिवारमा भएको विवाद, पारिवारिक असहमति र अस्थिर सम्बन्धले मानसिक पीडा र तनाव बढाउँछ, जसले आत्महत्या गर्न प्रेरित गर्न सक्छ ।
स्वास्थ्य समस्या : शारीरिक स्वास्थ्य समस्या, विशेषगरी दीर्घकालीन रोगहरू क्यान्सर, प्यारालाइसिस, मिर्गी रोगले व्यक्तिमा निराशा र एक्लोपन ल्याउँछ । जसले आत्महत्या गर्न प्रेरित गर्न सक्छ ।
सामाजिक अलगाव : सामाजिक एक्लोपन, साथीहरुको कमी र सामाजिक समर्थन अभावले व्यक्तिलाई असहाय महसुस गराउँछ । फलस्वरुप आत्महत्याको सोच उत्पन्न हुनसक्छ ।
आत्महत्यालाई निरुत्साहित कसरी गर्न सकिन्छ ?
मानसिक स्वास्थ्य सेवामा पहुँच : मानसिक स्वास्थ्य समस्याको शीघ्र उपचार गर्नु अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । विभिन्न थेरापी र औषधिले मानिसको जीवनमा सुधार ल्याउन सक्छ ।
सकारात्मक सामाजिक समर्थन : परिवार, साथी र समाजले व्यक्तिलाई समर्थन गर्नुपर्छ । सामाजिक समर्थनको अभावलाई कम गर्दै र एकअर्कासँग सहानुभूति र सहयोग प्रदान गर्दै आत्महत्या रोक्न सकिन्छ ।
आर्थिक र सामाजिक सहयोग : आर्थिक समस्याको समाधान गर्न सरकारी र गैरसरकारी संस्थाहरूले सहयोग गर्नुपर्छ । आर्थिक राहत र रोजगार अवसर प्रदान गरेर समाजको दबाब कम गर्न सकिन्छ ।
शिक्षा र जनचेतना : आत्महत्या र मानसिक स्वास्थ्य समस्याबारे जनचेतना फैलाउनु महत्त्वपूर्ण छ । शैक्षिक कार्यक्रम र अभियानहरुले मानिसलाई यस विषयमा खुलस्त बनाउँछ र आत्महत्या निरुत्साहित गर्न सहयोग पुर्याउँछ ।
समयमै मद्दतको सन्देश : आत्महत्याको सोच आउने व्यक्तिलाई समयमै मद्दत गर्नुपर्छ । उनीहरूको समस्याबारे गम्भीरतासाथ सुन्नु र उपयुक्त सहायता प्रदान गर्नु आवश्यक छ ।
हेल्पलाइन : यदि तुरुन्त सहयोग आवश्यक छ भने मानसिक स्वास्थ्य हेल्पलाइन वा संकट हेल्पलाइनमा सम्पर्क गर्न सकिन्छ । यो सेवा चौबीसै घण्टा उपलब्ध छ । आत्महत्या वा आत्महानिको सोच आएमा कुराकानी गर्न ११६६ नम्बरमा फोन गर्न सकिन्छ ।
भ्रम र तथ्य
भ्रम १ :- आत्महत्या केवल मानसिक रोगको परिणाम हो ।
आत्महत्या मानसिक रोगहरूको परिणाम होइन । यद्यपि मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू, जस्तै डिप्रेसनले आत्महत्या जोखिमलाई बढाउँछ । यो आर्थिक संकट, पारिवारिक समस्या, शारीरिक स्वास्थ्य समस्या र सामाजिक एकाङ्कीपन जस्ता विभिन्न कारणबाट पनि उत्पन्न हुनसक्छ ।
भ्रम २ :- आत्महत्या गर्ने व्यक्तिले पूर्व संकेत दिंदैनन् ।
धेरै व्यक्ति आत्महत्या गर्न चाहने बेला संकेत दिन्छन्, जस्तै अत्यधिक दुःखी भएको कुरा गर्नु, भविष्यको बारेमा कुरा गर्नु वा आत्महत्या गर्ने सोचको बारेमा चर्चा गर्नु । यस्ता संकेतलाई ध्यानमा राखेर समयमै मद्दत गर्ने उपाय अपनाउन सकिन्छ ।
भ्रम ३ :- आत्महत्या गर्ने व्यक्ति कमजोर हुन्छन् ।
आत्महत्या गर्ने व्यक्ति कमजोर हुँदैनन् । उनीहरू मानसिक, भावनात्मक र सामाजिक दबाबको सामना गर्दै असहाय महसुस गर्न सक्छन् । आत्महत्या एउटा गम्भीर मानसिक स्वास्थ्य समस्या हो, जसले धेरैजसो व्यक्तिगत कमजोरीसँग सम्बन्धित हुँदैन ।
भ्रम ४ :- आत्महत्या गर्नु भनेको ध्यानाकर्षणको उपाय हो ।
आत्महत्या भनेको ध्यानाकर्षणको उपाय होइन । यो एक गम्भीर मानसिक स्वास्थ्य समस्या हो, जसले व्यक्तिको जीवनलाई संकटमा पार्छ । आत्महत्या गर्न चाहने व्यक्ति प्रायः गहिरो पीडा र निराशाबाट गुज्रिरहेका हुन्छन् ।
भ्रम ५ :- आत्महत्या केवल युवाहरूमा मात्र हुन्छ ।
आत्महत्याको सोच कुनै पनि उमेरको व्यक्तिमा आउन सक्छ । यो युवाहरूमा बढी देखिन्छ, तर प्रौढ र वृद्ध व्यक्तिले पनि आत्महत्या गर्न सक्छन् । विभिन्न उमेर समूहका व्यक्तिले विभिन्न कारणले आत्महत्याको सम्भावना देखाउन सक्छन् ।
भ्रम ६ :- आत्महत्या गर्ने व्यक्तिले अचानक निर्णय लिन्छन् ।
धेरैजसो आत्महत्या गर्ने व्यक्तिले लामो समयदेखि आत्महत्या गर्ने विचार राखेका हुन्छन् । उनीहरूले आफ्ना भावनात्मक कठिनाइ र पीडालाई व्यक्त गर्न संकेतहरू दिन सक्छन् । यस्ता संकेतलाई समयमै ध्यानमा राखेर मद्दत गर्न सकिन्छ ।
भ्रम ७ :- आत्महत्या रोक्न असम्भव छ ।
मानसिक स्वास्थ्य समस्याको समयमै उपचार, सामाजिक समर्थन र जनचेतना अभियानले आत्महत्या रोक्न सकिन्छ ।
भ्रम ८ :- आत्महत्या गर्ने व्यक्तिलाई मद्दत गर्न सकिंदैन ।
आत्महत्या गर्ने सोच राख्ने व्यक्तिलाई उचित मद्दत र समर्थन प्रदान गरेर जीवन बचाउन सकिन्छ । थेरापी, परामर्श र सामाजिक समर्थनले व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्य सुधार्न र आत्महत्या गर्ने सोचलाई रोक्न मद्दत गर्न सक्छ ।
भ्रम ९ :- आत्महत्या केवल अस्थायी समस्याको कारणले हुन्छ ।
आत्महत्या सामान्यतया अस्थायी समस्याको परिणाम होइन । यो दीर्घकालीन मानसिक स्वास्थ्य समस्या, जीवनका गम्भीर चुनौती र विभिन्न प्रकारका तनावको परिणाम हुनसक्छ ।
भ्रम १० :- आत्महत्या गर्ने व्यक्तिलाई धम्की दिनु आवश्यक छ ।
आत्महत्या गर्ने व्यक्तिसँग धम्की दिने वा उनमा दोषारोपण गर्नुको सट्टा उनीहरूको समस्यामा गम्भीरतासाथ ध्यान दिनु आवश्यक छ । सहानुभूति र समर्पित सहायता व्यक्तिको जीवन बचाउन महत्वपूर्ण छन् ।
आत्महत्या एक जटिल समस्या हो, जसका विभिन्न पक्ष छन् । यसको निराकरण गर्न समाजका सबै तहबाट पहल गर्नुपर्छ । मानसिक स्वास्थ्यका समस्याहरूलाई ध्यानमा राख्दै समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउनु र आत्महत्या निरुत्साहित गर्नु सबैको जिम्मवारी हो । - डा. अनमोलबन्धु कार्की टाउको, नसा तथा मानसिक रोग विशेषज्ञ हुन् ।
